vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، انسان خصوصا در حالات شخصیتی خود از محیط پیرامونش اثر می پذیرد، به همین جهت باید گفت که موقعیت جغرافیایی، فضای زندگی، افرادی که با آنها زندگی می کنیم و ... در مثبت یا منفی بودن ما موثر هستند.

بنابراین برای قدم گذاشتن در راه صحیح و تشخیص غلط از درست باید به بحث تربیت بسیار اهمیت داد. تربیت یکی از مهم ترین مسائل انسانی است، زیرا نحوه‌ شکل گیری و رشد شخصیت هر انسانی به نحوه‌ تربیت او بستگی دارد. تربیت انواعی دارد و یکی از مهم ترین انواع تربیت، تربیت اجتماعی است، زیرا که تربیت، فرآیندی است دائمی و همیشگی که در بستر جامعه به وجود می آید.

غالب دانشمندان اسلامی، انسان را بالفطره یک موجود اجتماعی می دانند و قائل هستند که انسان فی ذاته گرایش به زندگی جمعی دارد[1].

یکی از منابع مهم و معتبر برای به دست آوردن ملاک برای تربیت اجتماعی، کتاب شریف صحیفه سجادیه است. این کتاب در ظاهر فقط یک کتاب دعا و مناجات با پروردگار از جانب امام زین العابدین(ع) است ولی در حقیقت علاوه بر اینکه یک الگوی جامع در باب دعا و روش مناجات با خداست، یک منبع بسیار مهم برای به دست آوردن روش و سبک زندگی چه فردی و چه اجتماعی است.

اما برای رسیدن به تربیت اجتماعی از نگاه امام سجاد در صحیفه سجادیه، باید مفهوم تربیت اجتماعی را استخراج کنیم. مفهوم اجتماع شامل؛ اخلاق، روابط اجتماعی، خانواده، نظارت اجتماعی (امر به معروف و نهی از منکر)، حقوق، جرم و قضاوت می باشد. پس در بحث از مفهوم تربیت اجتماعی از دیدگاه امام زین العابدین(ع) نیز باید به هرکدام از این ابعاد پرداخت.

بُعد اخلاقی تربیت اجتماعی در صحیفه سجادیه

در این کتاب شریف بسیار به بُعد اخلاقی انسان اهمیت داده شده است. در این منبع با ارزش ضمن مناجات با خدا، عالی ترین خلق و خوی انسانی در رفتار اجتماعی مورد توجه است «و الحمد لله الذی اختار لنا محاسن الخُلق...» (دعای1- بند17). امام سجاد(ع) همواره انسان را به داشتن رفتار پسندیده با دیگران توصیه می کنند «... و حسن السیرة و سکون الریح و طیب المخالقة ...» (دعای 20- بند10) و بر دوری از تکبر و خود برتر بینی که عامل دوری افراد از یکدیگر است تاکید می کنند «و اعزنی و لا تبتلینی بالکبر و عبدنی لک و لا تفسد عبادتی بالعجب ...» (دعای20- بند3).

بُعد روابط اجتماعی در صحیفه سجادیه

امام چهارم شیعیان در بُعد روابط اجتماعی، نسبت به گوشه گیری و عزلت گزینی از مردم واکنش منفی نشان می دهند و ارتباط اجتماعی با دیگران را شایسته می دانند اما مولفه هایی را هم برای معاشرت و ارتباط با غیر ذکر می کنند.

پرهیز از فخر و مباهات به معاشرت با ثروتمندان «و مباهاة المکثرین ...» (دعای8- بند3) و پرهیز از فحش و بدگویی و ریختن آبروی مومن و یا شهادت باطل و غیبت از مومنی غایب یا بدگویی به مومنی حاضر «... و ما اجری علی لسانی من لفظة فحش او هجر او شتم عرض او شهادة باطل او اغتیاب مومن غائب او سبّ حاضر ...» (دعای20- بند13) و به ملازمت با مسلمین و دوری از اهل بدعت سفارش کرده اند «و اکمل ذلک لی بدوام الطاعة و لزوم الجماعة و رفض اهل البدع و مستعمل الرأی المخترع» (دعای20- بند1).

جایگاه والای خانواده در صحیفه سجادیه

یکی دیگر از ابعاد تربیت اجتماعی، پرداختن به مسأله خانواده است که حضرت بسیار آن را مهم و حیاتی می دانند و برای آن جایگاه والایی ذکر می کنند. ایشان در قالب عباراتی کوتاه بر نوع روابط در خانواده اشاره دارند مانند: اطاعت از والدین، مهربانی و عطوفت با آنان، مقدم دانستن میل و رضای خاطر آنها بر میل و رضایت شخصی و آرام صحبت کردن با آنان «الهی ... قوّ لی ضعیفهم و اصحّ لی ابدانهم و ادیانهم و اخلاقهم و عافهم فی انفسهم و فی جوارحهم ...» (دعای 25 ـ بند2).

حقوق الهی در صحیفه سجادیه

امام علی بن حسین(ع) نسبت به بُعد دیگر از تربیت اجتماعی که حقوق باشد پرداخته اند و علاوه بر صحیفه سجادیه در رساله حقوق نیز به این مساله توجه کرده اند. اساسا منشأ حقوق روابط اجتماعی است که از زندگی جمعی سرچشمه می گیرد. امام در رساله حقوق می فرمایند: «در هیچ حالی از دایره حقوق الهی خارج نیستی»[2]. در صحیفه سجادیه بر توجه به ادای حقوق دیگران تاکید شده است و حضرت توفیق خود را بر این امر از خداوند خواسته اند.

امر به معروف و نهی از منکر؛ ضامن دوام جامعه از منظر امام سجاد

و اما نظارت اجتماعی که یکی دیگر از ابعاد تربیت اجتماعی است که ضامن دوام جامعه و تحقق اهداف آن است و نبود آن ضررهای جبران ناپذیری را به دنبال دارد. امام سجاد (ع) امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان یک اهرم در پیشگیری از ارتکاب جرم در جامعه دانسته اند «و وفّقنا فی بومنا هذا و لیلتنا هذه و فی الامر بالمعروف و النهی عن المنکر ... و انتقاص الباطل و اذلاله» (دعای6- بند18).

حضرت ایمان قلبی به قدرت خدا و یاد خدا را عامل ایجاد حس پیشگیری از ارتکاب به جرم و گناه در انسان می داند «و اشعر قلبی تقواک و استعمل بدنی فیما تقبله منّی و اشغل بطاعتک نفسی عن کلّ ما یرد علیّ حتّی لا احبّ شیئا من سخطک و لا اسخط شیئاّ من رضاک» (دعای 21- بند9)، «... و اشغله بذکرک و انعشه بخوفک و بالوجل منک و قوه بالرغبة الیک و امله الی طاعتک ...» (دعای 21- بند10).

پیشگیری بهتر از درمان است

امام زین العابدین(ع) همواره در جای جای صحیفه سجادیه از خداوند بر دوری از گناه مدد می خواهند و این نشان از آن قاعده کلی «پیشگیری بهتر از درمان است» دارد. یکی از عواملی که زمینه ارتکاب به جرم را بسیار کاهش می دهد الگو سازی است. ایشان در تمام دعاهای خود قبل از بیان حاجت خویش، ابتدا بر محمد(ص) و خاندان او صلوات می فرستند و این مساله گویای این است که امام، پیامبر را به واسطه جایگاه رفیع و بلند در نزد خداوند، الگوی خود در دستیابی به کرامت انسانی می دانند و همین مساله را در قالب دعا به ما نیز گوشزد می کنند.

در نتیجه امام سجاد(ع) در کتاب شریف صحیفه سجادیه در قالب دعا و مناجات با ظرافتی خاص و دقیق به نکات مهمی در حیطه تربیت اجتماعی اشاره کرده اند. دیدگاه امام سجاد(ع) در تربیت اجتماعی با توجه به جهان بینی خدا محورانه حضرت و با توجه به حق گرایی ایشان در تمامی امور فردی و اجتماعی زندگی شکل گرفته است./702/241/ح

محمد حائری شیرازی

پی نوشت:

[1] روابط اجتماعی در اسلام، سید محمد حسین طباطبایی، انتشارات بعثت، صفحه 3.

[2] ترجمه و شرح رساله حقوق امام سجاد (ع)، کاشفی شاهرودی، صفحه 24.